PROPOZYCJE ZESPOŁU PEDAGOGIKI MEDIALNEJ PRZY KNP PAN

DLA MINISTERSTWA EDUKACJI NARODOWEJ

DOTYCZĄCE ROLI I MIEJSCA EDUKACJI MEDIALNEJ W SZKOŁACH

Wśród wyzwań cywilizacyjnych, z jakimi mierzy się dzisiejszy świat, ogromnie ważną rolę odgrywają te związane z przemianami dynamicznie zachodzącymi w obszarze technologii informacyjno-komunikacyjnych. Przygotowanie społeczeństwa do korzystania z potencjału mediów cyfrowych oraz do unikania niebezpieczeństw, które się wiążą z ich użytkowaniem, stało się bezdyskusyjnie jednym z palących problemów dla wszystkich krajów, które znalazły się w zasięgu elektronicznej rewolucji. Wśród tych krajów znajduje się także Polska, ambitnie, ale i niebezpodstawnie zgłaszająca akces do znalezienia się w awangardzie społeczeństw, które rozwijają nowe technologie i dyktują trendy w tym zakresie (idea polskiej „Doliny Krzemowej”). Tych celów nie uda się osiągnąć bez intensywnego zaangażowania szkoły, a także współpracującej z nią rodziny w proces przygotowywania społeczeństwa do życia w cyfrowym świecie. To do młodych pokoleń należy budowanie naszej wspólnej przyszłości, a od ich kompetencji – ich własne szczęście, dobrobyt, a także pozycja Polski w Europie i świecie.

Konieczność radykalnych i szybkich modyfikacji organizacji i przebiegu kształcenia wynika z nowych wyzwań cywilizacyjnych i społeczno-ekonomicznych, jak również obiektywnych i subiektywnych przesłanek minimalizowania luki pomiędzy postępem naukowo-technologicznym, zwłaszcza dynamicznym procesem wdrażania najnowszych technologii mobilnych i mediów cyfrowych, a możliwościami racjonalnego ich wykorzystania. Należy także zwrócić uwagę na rosnący dysonans pomiędzy niekontrolowanym ich stosowaniem przez najmłodsze pokolenia, a nienadążającymi za nim powolnymi i nie w pełni systemowymi rozwiązaniami edukacyjnymi, pedeutologicznymi, naukowo-badawczymi, profilaktycznymi. W konsekwencji, w toku studiów pedagogicznych należy kształtować nowe kompetencje pedagogiczne, profilaktyczne, metodyczne, jak i medialne związane z tokiem pracy w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych. Należy dodać, że rynek pracy dla absolwentów szkół charakteryzuje się dynamicznymi zmianami i niestandardowymi rozwiązaniami w zakresie e-pracy.

Rozwój komputerów, telefonii komórkowej, sieci informatycznych, internetu rzeczy i usług, a także sztucznej inteligencji, rozszerzonej rzeczywistości wirtualnej, systemów rozpoznawania rzeczy i języka otwiera nowe pola przez edukacją, stwarza olbrzymie szanse, ale i zagrożenia. Los dzieci i młodzieży, podobnie jako rozwój społeczno-gospodarczy kraju, wymaga uwzględnienia w programach kształcenia wyzwań wynikających z nowych problemów cyberprzestrzeni i światów wirtualnych. 

Konieczność ta wiąże się z jednej strony z wprowadzaniem dzieci i młodzieży w świat kultury i wartości, z drugiej – przygotowaniem do mądrego, efektywnego i twórczego korzystania z mediów cyfrowych, z trzeciej zaś – zapewnieniem bezpieczeństwa w przestrzeni, w której obecny jest hejt, cyberbullying, patostreaming oraz coraz powszechniejsza manipulacja i dezinformacja. 

Istnieją dwa warianty wprowadzania powyższej tematyki do programów kształcenia. Pierwszy – to utworzenie nowego przedmiotu wprowadzającego powyższą tematykę do programów kształcenia. Jest to wariant droższy i w chwili obecnej trudny do realizacji. Wariant drugi – włączenie do programów kształcenia na wszystkich etapach kształcenia treści dotyczących problemów edukacji medialnej i informacyjnej – to wariant pożądany i ekonomicznie uzasadniony.   

Z powagi sytuacji zdają sobie sprawę instytucje międzynarodowe oraz liczne środowiska związane z edukacją, czego wynikiem są licznie powstające dokumenty i opracowania zawierające postulaty ucyfrowienia szkoły jutra. W roku 2011 powstała m. in. z inicjatywy UNESCO tzw. Deklaracja z Fezu, której sygnatariusze stwierdzają, iż „w wieku rozwoju nowych technologii kompetencja medialna i informacyjna stanowi podstawowe prawo człowieka i jest niezbędnym warunkiem podnoszenia jakości życia oraz zrównoważonego rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturalnego. Kompetencja informacyjna stanowi jeden z priorytetów Programu Informacja dla Wszystkich UNESCO”. Postulują także powszechne wprowadzenie edukacji medialnej do programów kształcenia w szkołach na wszystkich jego etapach. W ramach instytucji unijnych tworzone są kolejne dokumenty mające wspierać merytorycznie proces budowania ram społeczeństwa cyfrowego (np. Europejska Rama Kompetencji Cyfrowych dla Obywateli czy DigCompEdu – Digital Competence Framework of Educators zespołu ekspertów przy Radzie Europy). Podobne modele działania i rekomendacje powstają także w Polsce, w której środowiska naukowców, edukatorów, nauczycieli i organizacji pozarządowych coraz częściej integrują się w celu wypracowania strategii przygotowania systemu edukacji do wyzwań epoki cyfrowej. Dokumenty takie, jak MEMIC (Model Edukacji Medialnej, Informacyjnej i Cyfrowej) opracowany przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, Filmotekę Narodową – Instytut Audiowizualny, Fundację Nowoczesna Polska, Fundację Szkoła z Klasą, Polski Komitet do spraw UNESCO, Polskie Towarzystwo Edukacji Medialnej i Stowarzyszenie Cyfrowy Dialog) czy cykl rekomendacji dotyczących wykorzystania smartfonów w szkole i wprowadzenia OSE jako kompleksowego projektu cyfrowej transformacji polskiej szkoły, przygotowany przez członków Sieci Edukacji Cyfrowej „Komet@”, stanowią rezerwuar idei modernizacyjnych, bazujących na najnowszych ustaleniach naukowych. 

Do tych głosów dołącza także środowisko polskich pedagogów zajmujących się problematyką edukacji medialnej, skupionych wokół Zespołu Pedagogiki Medialnej przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN. Wiedzeni troską o los polskiej szkoły, kształtującej serca i umysły przyszłych pokoleń Polaków, kierując się wiedzą naukową – zarówno tą najnowszą, czerpaną z międzynarodowych badań, jak i stanowiącą dorobek wybitnych polskich pedagogów, takich jak Henryk Rowid, Maria Grzegorzewska, Marian Falski, Kazimierz Sośnicki, Jan Szczepański czy Wincenty Okoń – kierujemy na ręce tych, od których zależy teraźniejszość i przyszłość polskiego systemu edukacji, propozycje najważniejszych zmian, bez których skuteczna transformacja polskiej szkoły wydaje się trudna do osiągnięcia, a najpewniej – niemożliwa. W przekonaniu o konieczności jej przeprowadzenia przedkładamy poniższe rekomendacje dla systemu oświaty, uznając je za najpilniejsze, choć żadnym razie nie wyczerpujące zagadnienia.

1. W sytuacji niezwykle dynamicznego rozwoju nowych technologii oraz ich doniosłego wpływu na jakość życia każdego obywatela, do podstawowych obowiązków dzisiejszej szkoły należy: przygotowanie ucznia do życia w cyfrowym świecie, w którym posiadanie wysokich kompetencji informatycznych, informacyjnych i medialnych stanowić zaczyna warunek osiągnięcia satysfakcjonującego poziomu egzystencji, sukcesu zawodowego oraz skutecznego uczestniczenia w życiu społecznym. Konieczne jest zatem kompleksowe wprowadzenie do systemu kształcenia, a następnie systematyczna aktualizacja treści związanych z kształtowaniem kompetencji cyfrowych, informacyjnych i medialnych, w ścisły sposób powiązanych z metodami pracy dostosowanymi do nauczania – uczenia się z wykorzystaniem nowych technologii oraz z regularnym uzupełnianiem i udoskonalaniem zasobów sprzętowych, jakimi dysponują szkoły. 
2. Konieczne jest systemowe wsparcie nauczycieli w zakresie przygotowania metodycznego do: wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) w pracy dydaktycznej, implementacji gotowych, rozpowszechnionych na świecie metod wprowadzania TIK do edukacji na różnych etapach kształcenia, a także wypracowywania autorskich rozwiązań na miarę zmieniających się potrzeb ucznia i otaczającej go rzeczywistości. Ważnym elementem systemu wsparcia powinna być współpraca Ministerstwa Edukacji Narodowej z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego w celu przygotowania i wdrożenia rozwiązań dotyczących kształcenia nauczycieli w zakresie pedagogiki medialnej. Rozwiązania te obejmować powinny zarówno wprowadzenie do Standardów przygotowania do zawodu nauczyciela przedmiotu Edukacja Medialna, obejmującego treści związane z szeroko pojętą integracją środowiska cyfrowego w warsztacie dydaktycznym nauczyciela i  obowiązkowego dla wszystkich kierunków pozwalających na uzyskanie kwalifikacji nauczycielskich, jak i opracowanie ścieżki obowiązkowego doskonalenia zawodowego nauczycieli, uwzględniającej systematyczne dokształcanie się w zakresie kompetencji medialnych, informacyjnych i cyfrowych. Formą wsparcia procesu doskonalenia nauczycieli w zakresie realizacji zadań zawodowych z wykorzystaniem technologii cyfrowych, mogłoby się stać wydłużenie procesu awansu zawodowego poprzez utworzenie jego kolejnego stopnia, którego uzyskanie byłoby powiązane z biegłością w stosowaniu TIK w procesie kształcenia.
3. Absolutnym minimum jest systematyczne kształcenie i doskonalenie kwalifikacji ogólnopedagogicznych, jak i specjalistycznych nauczycieli, poprzez ich udział w studiach podyplomowych kwalifikacyjnych i doskonalących, z zakresu obecności nowych technologii w życiu społecznym, w tym ich wpływu edukacyjno-wychowawczego, możliwości wykorzystania w procesie nauczania – uczenia się oraz szans i zagrożeń związanych z aktywnością uczniów w cyberprzestrzeni i światach wirtualnych. Rekomenduje się uruchomienie programu doskonalenia zawodowego pedagogów i nauczycieli w tym obszarze we współpracy z Zespołem Pedagogiki Medialnej przy Komitecie Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk oraz ewentualnie wybranymi ośrodkami akademickimi reprezentowanymi przez profesorów będących członkami tego Zespołu. 
4. Do podstawowych zadań nauczyciela, który we współczesnej edukacji przestaje pełnić rolę wszechwiedzącego autorytetu, a staje przewodnikiem rozwijającym u uczniów kluczowe kompetencje przyszłości (na czele z umiejętnością elastycznego dostosowywania się do zmian cywilizacyjnych, zdolnością do współpracy i samokształcenia oraz umiejętnością podejmowania skutecznej, bezpiecznej i odpowiedzialnej aktywności w rzeczywistości wirtualnej), należy przygotowanie podopiecznych do korzystania z nowych technologii komunikacyjnych w sposób etyczny, twórczy i rozważny, do aktywnego wykorzystywania i współtworzenia zasobów internetowych (w tym otwartych zasobów edukacyjnych i naukowych), a także do samodzielnej selekcji informacji i weryfikacji jej wartości, co w świecie powszechnej manipulacji przekazem medialnym staje się potrzebą najwyższego rzędu. W związku z powyższym niezbędne jest:

• nadanie wyższej rangi wartości i efektywności pracy zespołowej uczniów w ramach twórczych projektów w oparciu o media cyfrowe;
• nadanie większego znaczenia kształceniu uczniów w zakresie ochrony danych osobowych podczas korzystania z technologii cyfrowych; kształtowanie odpowiedzianych postaw dzieci i młodzieży wobec najnowszych zagrożeń cyberprzestrzeni i światów wirtualnych, których skala, zasięg oraz dynamika rośnie; podejmowanie działań profilaktycznych oraz terapeutycznych w szkołach w kontekście zagrożeń cyberprzestrzeni i światów wirtualnych;
• zapoznawanie uczniów z najnowszymi osiągnięciami naukowymi w zakresie kierunków rozwoju sztucznej inteligencji, robotów humanoidalnych oraz możliwościami, jakie stwarzają najnowsze technologie związane z siecią 5G;  poszerzoną rzeczywistością wirtualną, bio- i nanotechnologiami, gromadzeniem oraz przetwarzaniem danych w sieci związanych z manipulacją i dezinformacją, a także innymi przyszłościowymi rozwiązaniami w zakresie technologii mobilnych, cyberprzestrzeni i światów wirtualnych;
• nadanie większego znaczenia szkolnemu poradnictwu i doradztwu zawodowemu w obszarze odkrywania i rozwoju zainteresowań technologicznych uczniów;
• włączenie uczniów do poszukiwania innowacyjnych rozwiązań edukacyjnych opartych na technologiach i mediach cyfrowych uwzględniających najnowsze europejskie i światowe wyniki badań w tym zakresie;
• eksponowanie znaczenia prawnych i etycznych aspektów związanych ze skutkami aktywności uczniów w sieci oraz położenie większego nacisku na zagadnienia związane z  bezpieczeństwem uczniów w przestrzeni cyfrowej. 

1. Kształtowanie kompetencji medialnych, informacyjnych i cyfrowych uczniów powinno odbywać się z wykorzystaniem ustaleń naukowych dążących do zrozumienia specyfiki procesów poznawania i interioryzacji wiedzy, szczególnie teorii konstruktywistyczno-kognitywistycznych, takich jak kognitywna teoria multimedialnego uczenia się czy zintegrowany model rozumienia tekstu i obrazu. Wsparciem w projektowaniu działań wdrożeniowych i edukacyjnych z zakresu TIK mogą być także powszechnie stosowane na świecie modele wprowadzania nowych technologii do procesu kształcenia, takie jak TPACK, SAMR czy model Kerresa. Należy stworzyć warunki, aby szkoła w sposób racjonalny mogła włączać media cyfrowe w proces organizacji i przebiegu kształcenia oraz wychowania. Zadaniu temu sprzyjać powinno udostępnienie w szkołach szerokopasmowego internetu w ramach realizowanego obecnie projektu przez NASK Państwowy Instytut Badawczy pn. Ogólnodostępna Sieć Edukacyjna (OSE).
2. Kształtowanie kompetencji medialnych, informacyjnych i cyfrowych uczniów powinno odbywać się w sytuacji przywrócenia edukacji medialnej wysokiej rangi w podstawie programowej. Do rozważenia są dwie możliwe ścieżki: pierwsza, której zastosowanie byłoby obecnie trudne, choćby ze względu na uwarunkowania kulturowe (obecność wątków medialnych i technologicznych w każdym aspekcie życia) zakłada stworzenie osobnego przedmiotu Edukacja medialna; druga wiąże się z precyzyjnym wykorzystaniem mediów oraz wiedzy o mediach we wszystkich ścieżkach przedmiotowych.
3. Istotną kwestią jest przywrócenie w podstawie programowej znaczenia biblioteki szkolnej (powrót do preambuły), postrzeganej nie tylko jako dysponent zbiorów książkowych, ale jako multimedialne centrum informacyjne.
4. Rekomenduje się, w związku z projektem Ogólnopolskiej Sieci Edukacyjnej zakładającej wyposażenie wszystkich placówek szkolnych w dostęp do wysokopasmowego Internetu, rozwinięcie tego programu o stworzenie i utrzymanie platformy gromadzenia i udostępniania cyfrowych zasobów edukacyjnych dla szkół.
5. W sytuacji dynamicznie zachodzących przemian technologicznych i szybkiego „starzenia się” zarówno zasobów sprzętowych, jak i software’owych, zaleca się zapewnienie jednolitych przepisów prawnych związanych z korzystaniem z urządzeń cyfrowych w szkołach, które umożliwiłyby bezpieczne zastosowanie podejścia bring your own device (BYOD), zakładającego korzystanie przez uczniów z ich własnych urządzeń, takich jak smartfon czy tablet, w celach edukacyjnych w ramach edukacji szkolnej. Wśród koniecznych regulacji powinien znaleźć się zapis zdejmujący z dyrektorów szkół odpowiedzialność za operacje dokonywane przez uczniów na ich własnych urządzeniach, w chwili obecnej istotnie ograniczającą zastosowanie tego podejścia w polskich szkołach.
6. W związku z dynamiką przemian cywilizacyjnych i koniecznością dostosowywania systemu edukacji do coraz to nowych wyzwań, szkoły i inne placówki oświatowe powinny być bardziej otwarte na współpracę ze środowiskami naukowymi, miedzy innymi w zakresie prowadzenia wspólnych badań nad konsekwencjami obecności dziecka w środowisku cyfrowym, umożliwiania przeprowadzenia badań na ich terenie, jak i czerpania z wyników pracy naukowej, wdrażania wypracowanych rozwiązań i rekomendacji. Zmiany w programach kształcenia powinny mieć charakter ewolucyjny, poparty badaniami krajowymi oraz wnioskami wynikającymi z analizy doświadczeń systemów edukacyjnych w innych krajach.
7. Nie tylko nauczyciele, ale również pracownicy nadzoru pedagogicznego i personel administracyjny, a zwłaszcza kierowniczy szkół, placówek i instytucji systemu oświaty, powinni nabyć szerokie kompetencje praktyczne w zakresie posługiwania się nowymi technologiami, w tym związane z bieżącą analizą aktywności uczniów w cyberprzestrzeni, ewokowanymi i prezentowanymi tam postawami, a zwłaszcza patologicznymi zachowaniami. 
8. W szkołach oraz w innych placówkach oświatowych i wychowawczych należy intensyfikować działania mające na celu jeszcze bardziej ścisłą i wielowymiarową współpracę z rodzicami i opiekunami uczniów, a także Policją i innymi służbami, w zakresie profilaktyki i przeciwdziałania zagrożeniom, jakie generuje przestrzeń cyfrowa.
9. Należy inicjować organizowanie i  poszukiwanie nowych form zajęć podstawowych oraz dodatkowych, w tym spotkań ze specjalistami, badaczami i praktykami z zakresu wybranych tematów, w tym – ale nie tylko – związanych z pojawiającymi się patologiami społecznymi, zarówno tradycyjnymi, jak nowymi, wynikającymi z nadmiernej aktywności uczniów w cyberprzestrzeni.
10. Konieczne jest systematyczne włączanie uczniów do wielu działań profilaktycznych, prewencyjnych  i „osłonowych” w obszarze zagrożeń w cyberprzestrzeni, w ramach tzw. zajęć w tym dodatkowych i realizowanych w systemie pozalekcyjnym lub pozaszkolnym (bursy, internaty, młodzieżowe domy kultury i inne placówki edukacji pozaszkolnej). Ważnym elementem profilaktyki oraz niwelowania skutków ryzykownych i patologicznych zachowań w Internecie byłoby wypracowanie ujednoliconych w kontekście całego kraju procedur działania w wypadku zaistnienia poszczególnych typów „incydentów” w cyberprzestrzeni oraz zajmowania się ofiarami i świadkami takich działań.
11. Istotnego wymiaru nabierają przedsięwzięcia wiążące się z przygotowaniem projektów dotyczących tworzenia w szkołach ogólnokształcących i branżowych klas profilowych specjalizujących się w pedagogice medialnej, komunikacji społecznej i bezpieczeństwie/edukacji dla bezpieczeństwa, zwłaszcza w cyberprzestrzeni. Inne ważne działania wiążą się z twórczością uczniów, konkursami, publikacjami, spotkaniami i dyskusją oraz innymi przedsięwzięciami kreatywnymi, mającymi wpływ na efekty edukacyjne uczniów w zakresie aktywnego, samodzielnego i refleksyjnego poszukiwania informacji we własnym zakresie, z uwzględnieniem konieczności odróżniania wartościowych poznawczo materiałów naukowych i naukowo-dydaktycznych od publicystycznych oraz pseudonaukowych.
12. W zakresie edukacji dla bezpieczeństwa rekomenduje się na poziomie ogólnokrajowym (obejmującym wspólny zakres prac i odpowiedzialności Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Cyfryzacji utworzenie kompleksowego, długoterminowego i elastycznego Narodowego Programu Edukacji dla Bezpieczeństwa w Cyberprzestrzeni uwzględniającego obecną wiedzę w tym zakresie oraz możliwe rozwiązania praktyczne stosowane zagranicą. W dalszej kolejności rekomenduje się systematyczne rozszerzania i doskonalenie dotychczas kształconych kompetencji i procedur w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni.

UWAGI KOŃCOWE

Wszystkie te przemiany muszą uwzględniać rozwój technologiczny i społeczny społeczeństwa polskiego. Najlepiej, aby w zespołach je opracowujących i realizujących, obok uznanych ekspertów znaleźli się młodzi uczeni, a nawet wyróżniający się studenci i uczniowie szkół średnich (np. laureaci olimpiad). 

Jak już podkreślono na wstępie, przedkładane propozycje uważamy za najpilniejsze, jednak w żadnym razie nie jest to katalog kompletny, o co trudno wobec obecnej dynamiki przemian. Jednocześnie podkreślić trzeba, iż proponowane rekomendacje należy realizować nie wyłącznie na poziomie funkcjonalnym, ale rozumieć je w perspektywie przemian kultury pedagogicznej i organizacyjnej, form i sposobów organizacji oświaty oraz istotnych i istotowych, a nie jedynie kosmetycznych zmian programów nauczania. Warto rozważyć poprzedzenie ich szczegółowymi badaniami prowadzonymi zarówno w ramach systemu oświaty, jak i poza nimi. 

Przygotował Podzespół 3. Zespołu Pedagogiki Medialnej przy KNP PAN w składzie:

dr hab., prof. APS Józef Bednarek, – przewodniczący

prof. dr hab. Mirosława Wawrzak-Chodaczek, Uniwersytet Wrocławski

dr hab., prof. UR Wojciech Walat, Uniwersytet Rzeszowski

dr Anna Andrzejewska, Akademia Pedagogiki Specjalnej

dr Justyna Bluszcz, Akademia Pedagogiki Specjalnej

dr Katarzyna Bocheńska-Włostowska, Pedagogium-WSNS

dr Jakub Czarkowski, Wyższa Szkoła Kryminologii i Penitencjarystyki

dr Sylwia Galanciak, Akademia Pedagogiki Specjalnej

Rafał M. Socha, Wiceprzewodniczący Polskiego Towarzystwa Technologii i Mediów Edukacyjnych